"Ölkədə qalstuk taxmaq nə qədər əhəmiyyətlidirsə, kitabı olmaq da o qədər əhəmiyyətlidir"

İnsanlar iki kateqoriyaya bölünürlər: kitab oxuyanlar və kitab oxuyanlara qulaq asanlar. Bu sözü aforizm kimi kitabların birində görmüşəm. Kitab oxumağın nə qədər əhəmiyyətli olduğunu kitab oxuyanlar daha yaxşı başa düşür. Mütaliə edən adamlar heç vaxt kitabdan ayrı qala bilmirlər. Nə qədər də elektron kitablar çıxsada kağız kitabın yerini doldura bilmir. Kitab oxuyanlar həm də son dövrlərdə ölkəmizdə nəşr olunan kitablarda olan səhvləri də görürlər. Ümumiyyətlə sovet dönəmindən fərqli olaraq indi, istəyən hər kəs pulunu ödəyib kitabını çıxara bilər. Kitab çıxarmaq niyə bu qədər asandı? Bəlkə elə bu səbəbdəndir ki, kitablarda bu qədər səhvlər olur. Bu suala cavab tapmaq üçün "Yeniavaz.com" yazı-pozu adamlarının fikirlərini öyrənib.

"Hər bir nəşriyyatın özünün redaksiyası olmalıdır"

Azərbaycan Təhsil Şurasının sədri Əjdər Ağayev, bu problemin çox aktual olduğunu dedi. Onun sözlərinə görə, bu işə nəzarət komitəsi olmalıdır: "Ölkəmizdə mətbuata, nəşriyyata nəzarət qaldırıldı. Vaxtilə mətbuat komitəsi var idi. Bu komitənin nəşriyyat idarəsi var idi. Ümumiyyətlə nəşrlərə həm təşkilatı, həm də keyfiyyət baxımından nəzarət edilirdi. Digər tərəfdəndə Baş Ədəbiyyata Nəzarət İdarəsi (BƏNİ) var idi, bu Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin orqanı idi. Amma nəşriyyatlarda otururdu. Mən kitablarımı hazır olandan sonra ora aparırdım, orada baxılırdı. Əgər uyğun deyildisə geri qaytarırdılar, səhmana salınırdı, işlənirdi daha sonra möhür vurulurdu ki, çap oluna bilər. Bu mərhələlər indi yoxdur. Amma nəşriyyatın özünün funksiyası və nəşriyyat olmaq qaydaları ki var, o qalır. Bu nədən ibarətdir? Hər bir nəşriyyatın özünün redaksiyası olmalıdır. Burada elmi işlərə baxan, bədii tərcümələrə baxan, orjinal əsərlərə baxan, ümumiyyətlə hər sahə üzrə redaktorlar olmalıdır. Həmçinin korrektorlar və texniki redaktorlar olmalıdır. Bugünkü gündə xüsusən özəl nəşriyyatlarda nə korrektor, nə də redaktorlar var. Ona görə də, olaması vacib olan bu vəzifələr olmayanda və bunun üçün nəzarət təşkil olunmadığına görə, bu cür keyfiyyətiz kitablar çıxır".

"Səhlənkarlıqlar yaxşı ilə pisi birbirinə qarışdırır"

Ə.Ağayev başqa problemlərə də toxundu. Bildirdi ki, bəzi kitabları oxuyursan, baxırsan ki, yaxşı müəllifin adı yazılıb. Amma redaktəsi çox pisdir: "Redaktor adına baxıram ki, bu tanınan adamdı belə aşağı səviyyəli ola bilməz. Belə hallarda redaktor adı yazılır, heç özünə verilmir ki, baxsın ki bunun içində nə yazılıb. Belə səhlənkarlıqlar, məsuliyyətsizliklər səviyyəsiz kitabların meydana gəlməsinə, artıq kağızların işlənməsinə gətirib çıxarır. Bu da yaxşı ilə pisi bir-birinə qarışdırır. Kitab nədir? Onun içində nə olmalıdır? bunu bilənlər öz yerində, amma bilməyənlərdə var. Elə bilirlər ki, bu da bir kitabdır. Hal-hazırda biz də belə bir qarma-qarışıqlıq hökm sürür".

"Kitab çapı ilə bağlı da nəzarət mərkəzi yaradılsın"

Təhsil Şurasının sədri təkliflərini də dedi. Qeyd etdi ki, necə ki, media ilə bağlı mətbuat şurası var, kitab çapə ilə bağlı da nəzarət mərkəzi yaradılsın: "Lap qeyri-hökümət təşkilatı olsun. Dövlət onun layihələrinə pul versin. Orada mütəxəssislər yığışsınlar və kitablar bir-bir nəzarətdən keçərək çıxsın. Fikrimcə belə bir quruma ehtiyac var. Əvvəllər kitab nəşr olunandan sonra onun haqda tənqidlər olurdu. İndi heçnə yoxdur. Biri-birinə 5 manat verir ki, təriflə. O birisi özü yazır filankəsin adı ilə çap etdirir. Bunları da aradan qaldırmaq lazımdır. Bu məsələdə ilk növbədə nəşriyyatlar öz işlərini qurmalıdırlar. İkincisi, mətbuat, ayrı-ayrı qəzet jurnal və s. səviyyəsiz yazıları çap etməməlidir. Elə qəzetlər var ki, guya şeir adı ilə nə isə çap edir, halbuki, şeir deyil. Nə qafiyəsi var, nə məzmunu var. Həqiqətən belə bir problem bizdə var. Ona görə də nəzarət orqanı olmalıdır. Mətbuat həm də ideoloji sahədir. Bunun məsuliyyətini yaxşı dərk etmək lazımdır. Bəzən elə səhvlər görürük ki, baxırsan ki müəllif havadan nəisə götürüb, heç bir elmi fakta söykənmir. Hətta tariximizi təhrif edir. Məsələn bu yaxınlarda bir yazı oxudum, türkiyəli müəllif yazıb ki, guya indiki Azərbaycan, Türkiyə və İran hamısı Sibirdən gəlib. Bu səhvdir. Belə yazılarla biz qonşumuza deyirik ki, sən haqlısan. Ciddi fəsadları ola bilər.

Nəticə olaraq qaldırılan problem çox aktualdır və təkliflər lazımdır ki, bu məsələlərə nəzarət qurumu yaradılsın. Həm də nəşriyyatlardan tələb etmək lazımdır ki, nəşriyyat redaktoru zəhmət çəksin redaktə eləsin".

"Əsər standartlara cavab vermirsə, nəşriyyatlar onu qəbul etməməlidir"

Publisist, jurnalist Coşqun Eldaroğlu, bizdə yazı yazan hər kəsin özünü yazıçı adlandırmağından gileyləndi: "Biz də belədir ki, roman, povest yazan adamlar yazıçı sayılırlar. Bir kitabı çıxdısa yazıçı olur. Amma qərbdə başqa cürədir. Hətta ofsiant işləyən adamda kitab yazır. Bu tendensiya var. Sadəcə olaraq bir fərq var ki, bu adamlar özlərini yazıçı saymırlar. Bu cəmiyyətlərdə insana özünü realizə etmək şansı verilir. Biz də belədir ki, yazdığı kitab halında çıxıbsa bu avtomatik yazıçı sayılır və yaxud yazıçı adına iddia edir. Qərbdə mexanizim başqa cürdü. Orada əsər yazılır, nəşriyyata təqdim edilir, nəşriyyat əsəri oxuyandan sonra onun haqda rəy bildirir. Bir növ nəşriyyat məsuliyyəti üzərinə götürür. Amma bizdə belə deyil. İstəyirlər ki, onun adı kitabın üstündə olsun. Onun kitabı çıxsın. Və yaxud da desinlər ki, onun kitabı çıxıb. Onu kitabı çıxan, əhəmiyyətli adam kimi qəbul etsinlər. Ölkədə qalstuk taxmaq nə qədər əhəmiyyətlidirsə, kitabı olmaq da o qədər əhəmiyyətlidir. Bu məsələlərə deyək ki, bir obraz, bir qiyafə var, buraya kitab çıxarmaq da daxildir. Əslində isə belə olmalı deyil. Nəşriyyat baxmalıdır, əsər ümumi standartlara cavab vermirsə, onu qəbul etməməlidir. Bu əsər ədəbi kriteriyalara cavab verməlidir. Həm də cəmiyyət bu kitabı nə dərəcədə onu qəbul edəcək. Xeyli keyfiyyətsiz şeirlər var ki, sonra biz bunları kitab halında görürük. Bu belə olmamalıdır. Nəşriyyat hesab edir ki, pul verilirsə, mən də çap edirəm".

"Kitab çıxaran adamlar pul qazanmaq istəmir"

Avropa ilə ölkəmizi müqayisə edən publisistin sözlərinə görə, Şərqi Avropada adamlar yazırlar, özlərini realizə etmək üçün: "O adam hansısa xidmət sahəsində çalışa bilər. Görünür ki, istedadı var. Mən Qərbdə çox adi adamların 50 min, 100 min, 200 min tirajla kitabının çıxdığını görmüşəm. Məsələn, fransız yazıçı kimi tanınan Federik Beqbeder reklam agentliyində işləyirdi. Yaxşı gəliri var idi. Bu yazarın ilk işi bu sferanı tənqid edən əsər olub. Reklamlar nə qədər fırıldaqdır ancaq bu haqda yazıb. Və bu əsər bestseller olub, müəllifinə 1 milyondan çox pul qazandırıb. Yeri gəlmişkən ədəbi kriteriyalara cavab verən əsər ortalığa çıxardığını bir oxucu kimi deyə bilərəm. Həm də Fransa cəmiyyəti, daha sonra dünya ədəbi ictimaiyyəti onu qəbul edib".

Coşqun Eldaroğlu, kitabı çıxacaq bir yazar haqda danışdı. Bildirdi ki, ilk romanını nəşr etdirən yazar 1 manat da pul qazanmaq istəmir: "Kitabını "Qanun" nəşriyyatına təqdim edəcək, nəşriyyat sadəcə onun kitabını buraxacaq. Düzdü adam yazı-pozu adamıdı, amma çıxaracağı kitabdan pul qazanmaq istəmir. Yeri gəlmişkən deyim ki, mən kitab çıxarsam həm də ondan pul da qazanmaq istəyərəm. Bunun qaydası budur. Sən böyük zəhmətlə əsər ortalığa çıxarırsan, pul qazanmalısan. Mexanizim belədir. Kitaba görə, yazar pul xərcləməməlidir. Qərbdə belədir ki, nəşriyyat bütün bu xərcləri öz üzərinə götürür. Yazan adama ehtiyac olmalıdır, yazıçı qucağında kitab daşımamalıdır".

"Aldığım kitabları növbəti nəsilə ötürə bilməyəcəm"

Kitab oxuyanların az olmasından danışan jurnalistin sözlərinə görə, kimliyindən asılı olmayaraq çox müəlliflər oxunmur: "Ümumiyyətlə oxucu azalıb. Kitab oxuyan sayı azdır. Anarın özünün əsərlərini oxumurlar. Yazıçılar Birliyinin sədridir, onun kitabları 500, 1000 tirajla nəşr olunur. Əvvəllər az qala yarım milyon tirajla çıxırdı. Son çıxan kitablar həm ədəbi baxımdan, həm də kitabın nəşr keyfiyyəti baxımından çox aşağı səviyyədədir. Aldığım kitabları növbəti nəsilə ötürə bilməyəcəm. Bu kitablar cırılıb gedəcək, üz qabığından bilinir ki, yaxşı deyil. Bundan əlavə çox böyük, biyabırçı səhvlərlə kitablar çap olunur. Şahbaz Xuduoğlu özü Sergey Doblatovun "Əcnəbi qadın" əsərini tərcümə edib. Nəşriyyatın rəhbərinin tərcümə etdiyi kitabda 20-dən çox yerdə "ispanlı" sözü yazıb. Bir ispan var, bir də ispaniyalı. Məsələn biz deyirik Göyçaylı, Gəncəli. Adam bunu ispanlı edib. Daha sonra Markesin "Patriarxın payızı" əsərində "bayaqdannan" yazılıb. Burada bayaqdan olmalıdır. Xeyli səhvlər var. Bunlar yadıma düşənlərdi. Yekun olaraq deyim ki, kitab çıxarmağa çox qeyri-ciddi yanaşılır".

"Adətən məsuliyyətsiz və savadsız adam o saat gedib kitab çıxartdırır"

Şair, tərcüməçi və esseist Səlim Babullaoğlu da niyə kitab çıxarmağın asan olmasına münasibət bildirdi. Şairin sözlərinə görə, bu təkcə bizdə yox, dünyanın hər yerində belədir: "Kim istədi gedib kitab çıxarır. Bu təkcə bizdə deyil, dünyanın hər yerində kitab çıxarmaq istəyən çıxarır. Əgər nəşriyyat varsa, mətbəə varsa, kapital varsa, kimsə yazı yazıbsa kitab çap etdirə bilər. Təəssüf ki, bunun qarşısını alma mexanizmi yoxdur. Niyə kitab çıxarmaq bu qədər asandı? Bu sual daha çox mənəvi səciyyə daşıyır. Kitab çıxaracaq adam özü-özünə hesabat verməlidir, niyə kitab çıxarıram, mən nə yazıram, yazdığım ümumiyyətlə nə qədər doğrudur? Əlbətdəki, doğru məsələsi də hansı parametrlərdən qiymətləndiriləcək bunun özü də bir sualdır. Bu insanın özünə qalır. Bir də əlbətdəki, kitab dünyasını tənzimləyən nəşrlər olmalıdır. Məsələn, Türkiyədə bütün böyük nəşrlərin aylıq kitab əlavələri var. Burada çalışanlar kitab rəyçiləri, tənqidçiləri yaxşı ədəbiyyatları, qiymətli kitabları sərfi-nəzər edirlər. Onlar haqda rəylər yazırlar. Nəticədə tənqidçilər yaxşı, dəyərli kitabların alınmasına istiqamətverici təsir edirlər. Bizdə bu yoxdur. Əgər belə bir şey olarsa, mən hesab edirəm ki, məsələyə ciddi təsir edər. Digər tərəfdən, adətən məsuliyyətsiz və savadsız adam o saat gedib kitab çıxartdırır. Bəlkə də "pis" kitabların çap olunması, yaxşı kitabların seçilməsi üçün fon yaradır. Amma bütövlükdə əlbətdəki, yaxşı ilə pis kitab qarışır biri-birinə".

Rasim Məmmədli